प्राकृत भाषेला मराठीचे कोंदण देत ज्ञानेश्वर माऊलीने आमच्या साहित्यसंस्कारांचे बीज रोवले. मागील दहा शतकांत या साहित्य वेलीवर अनेक मनमोहक पुष्पे उमलली. त्यातील काही फुले आजही तितकीच ताजी टवटवीत आणि सुवासिक वाटतात. आमच्या चौफेर आयुष्याच्या प्रत्येक वळणावर जीवनातील विविध रस या साहित्यशिल्पांतून भेटत असतात. त्यापैंकीच एक म्हणजे गो.नि . दांडेकर तथा गोनिदा तथा आप्पा यांच्या समर्थ लेखणीतून साकारलेल्या अनेक अविस्मरणीय साहित्यकृती !
माझ्याकडील पुस्तकांच्या संग्रहात विविध कप्पे आहेत. त्यातील एक कप्पा गोनिदांच्या साहित्यकृतीनी भरलेला आहे. शितू , पडघवली , पवनेकाठचा धोंडी , मृण्मयी , जैत रे जैत या व इतर एकापेक्षा एक सरस कांदबरी मानवी जीवनाचा ठाव घेतात.
शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांच्या सोबतीने गडकिल्ले पालथे घालत त्यांनी शिवकाल पुनश्च एकदा जगला. पण गोनिदांचा वावर एवढ्यापुरताच मर्यादित नव्हता. विदर्भातला जन्म, वयाच्या अवघ्या तेराव्या वर्षी घराबाहेर पडत जगाचा अनुभव घेण्याचा प्रयत्न , गाडगेबाबांच्या समवे चार वर्षात किर्तन प्रवचन करीत महाराष्ट्राचा कानाकोपरा शोधला … या साऱ्या धावपळीत औपचारिक शिक्षण घ्यायचे राहून गेलं ही गोनिदांची सुरुवातीचा संघर्षाचा काळ. परंतु या भटकंतीत संत वाडःमय आणि लोक साहित्यांचे संस्कार त्यांच्या संवेदनशील मनात खोलवर रुजले. त्यातून उदरनिर्वाहासाठी लेखनाचा मार्ग स्विकारताना गोनिदांच्या या संवेदनशील विचारांतून अनेक साहित्यकृती निर्माण झाल्या. या कथा कादंबरीनी मराठी वाचकांवर मोठं गारुड टाकलं आहे. त्यातील पात्र , त्यांच्या तोंडची साधी सरळ भाषा आणि आजूबाजूचा परिसर तिथल्या निसर्गासह रेखाटताना साऱ्या घडामोडी आपल्याच आजूबाजूला घडत असल्याची अनुभती यायला लागते. हेच गोनिदांचे शब्द सामर्थ्य आहे.
कोणतीही साहित्यकृती वाचत असताना त्यातील शब्द , भाव आणि भावना वाचकाच्या मनाभोवती पिंगा घालत असतात. कथा – कादंबरीचा शेवट काय असेल याची उत्सुकताही मनांत नकळत निर्माण होत असते. पण त्याही आधी ही साहित्यकृती जन्माला येण्यापूर्वीच्या लेखकाच्या मनांतील वादळवारे समजून घेता आली तर किती मजा वाटेल ना ? गोनिदांच्या साहित्यकृतीच्या जन्मकथा ‘ कहाणीमागची कहाणी ‘ या त्यांच्या मनोगतातून कागदावर उतरल्या आहेत. सध्या मी हेच पुस्तक वाचत आहे.
आपल्या कथा कादंबरीतील पात्रं कशी भेटली किंवा त्यांच्या तोंडची आपलीशी वाटणारी भाषा, त्यातील स्थानिक बोलीचालीतील बारकावे समजून घेण्यासाठीचा खटाटोप आपली उत्सुकता वाढविणारा असतो. आपल्या कादंबरीतील शितू , अंबू वहिनी , मनू , चिंधी या स्त्री व्यक्तीचित्रांचे रेखाटन करताना अचानक समोर आलेले प्रसंग कारणीभूत झाले. ब्राम्हण युवकाच्या प्रेमात पडलेली तेल्याची शितू आणि तिची असफल प्रेम कहाणी कोकणांत गावी गेल्यावर काकांशी बोलतांना सापडली. तर राजमाचीच्या परिसरात फिरताना तिथल्या ठाकरांची ओळख वाढल्यावर जैत रे जैत ची गोष्ट आणि त्यातील नाग्या , चिंधी , म्हातारा भगत ढोलिया सापडले.
|
गोनिदांनी ज्ञानदेव आणि राजा शिवछत्रपती यांना दैवत मानले होते. ज्ञानदेवांच्या जीवनाची मोगरा फुलला ही कहाणी लिहण्यासाठी आळंदीला अडीच वर्ष माधुकरी मागून सारा परिसर धुंडाळला. तत्कालीन वाङमयाचा अभ्यास करुन काही पात्रे नव्याने शोधत विठ्ठलपंतांच्या मृत्यूचा विरह उमजून घेण्यासाठी जणू त्यांना झपाटले होते. ज्ञानदेवाच्या ज्ञानेश्वरीने त्यांना जीवनाचा प्रवास समजावून सांगितला. त्यामुळेच हे ऋण फेडण्यासाठी मी झपाटलो होतो असे गोनिदा म्हणतात. शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांनी गोनिदांकडून शिवकाल चित्रित करण्याचे वचन घेतले होते. त्यासाठी त्यांनी होती नव्हती ती सारी ओझंभर ऐतिहासिक दाखल्यांची पुस्तके वाचून काढली. त्यांत कल्पनेची थोडी भर घालत त्या काळातील वाड्या वस्त्या , शेती , खून खराबी , युद्ध , लग्न समारंभ याबाबत शिवकाल उभा केला. अनेक ऐतिहासिक पात्रांसोबत राणोजी , बाजी , सुभानराव अशी व्यक्तीचित्रे कल्पनेतून निर्मिली. या व्यक्तीचित्रणाला भौगोलिक व नैसर्गिक वैशिष्ठांची जोड होती. अर्थात ही माहिती केवळ कल्पना विलास असू नये , तर त्याला सत्यतेचे अधिष्ठान असावे यासाठी त्यांनी खातरजमेला प्राधान्य दिले. आपल्या कादंबरीत खाडीच्या उतारावरून रेवदंड्याच्या पोर्तुगुजांनी बांधलेल्या गढीचे तट बुरुज दिसतात यासाठी पुनः पुनः तेथील सारा न्याहळत त्याची त्यांनी खात्री करून घेतली. असेच काही त्यांच्या पात्रांच्या तोंडच्या बोली भाषेबद्दल पण सांगता येईल. |
अपर पोलीस अधीक्षक , पुणे ग्रामीण
गोनिदांच्या साहित्यकृतीतून भेटलेली पात्रांच्या आयुष्यातील वेदना आणि स्वप्नं आजपण आजूबाजूला वावरणाऱ्या गर्दीत पहायला मिळतात. तेव्हा आपणपण नकळत त्यापैकीच एक पात्र झाल्याचा भास होतो. त्यामुळे गोनिदांच्या पुस्तकांचे वाचन करताना त्यांच्या स्वभावगुणांचा आणि कल्पना शक्तीचा शोध समजून घेण्याचा मोह आवरत नाही. सुदैवाने गोनिदांचे पुतणे डॉ. राजा दांडेकर आणि नात ( प्रसिद्ध अभिनेत्री ) मृणाल कुलकर्णी – देव यांचेशी आमच्या कुटुंबियांचा अकृत्रिम स्नेह जुळला आहे. त्यामुळे त्यांच्या भेटीवेळी गोनिदांच्या सान्निध्यात असल्याचा एक अदृश्य आनंद नेहमी होत असतो.
गोनिदांची बेचाळीस वर्षांची लेखन तपस्या समजून घेताना मला त्यांचेबद्दल व्यक्त होणे अंमळ टाळता आले नाही. त्यांचे स्मरण निश्चितच आम्हांला आमचा इतिहास , संस्कृती आणि समाज याबाबत जिव्हाळा निर्माण करणारे आहे.
विशेष साैजन्य.. आणखी बरेच काही वाचण्यासारखे.. लिंकवर क्लिक करा!
सामाजिक संस्काराचे बीज रूजवावेच लागेल …
होळी म्हटलं की, बोंबलायचा सण एवढचं लहानपणी आम्हांस ठाऊक होतं… मात्र !
 |
