दीर्घकालीन आणि कायमस्वरूपी नियोजन आणि कालबद्ध कृती कार्यक्रम राबविण्याची गरज
इंडियन डेअरी फेस्टिव्हल २०२३ चे आयाेजन
जगाच्या पाठीवर डेअरी उद्योगात भारताला सर्वाधिक संधी आहे. आज जगातील एकूण दूध उत्पादनाच्या २३% उत्पादन भारतात होते. २०३३ पर्यंत तो ३३% पर्यंत जाईल तर २०६७ पर्यंत जगातील ६८% दुधाचे उत्पादन एकट्या भारतात होईल. पण पारंपारिक उंबरठ्यावर उभे राहून आपण आगतिक स्पर्धेला सामोरे जाऊ शकत नाही. यासाठी स्वतामध्ये आवश्यक ते बदल करणे आवश्यक आहे. निर्माण झालेल्या जागतिक स्पर्धेला यशस्वीपणे तोंड द्यायचे असेल आणि आपली हक्काची बाजारपेठ कायम ठेवून जगाच्या बाजारपेठेत आपले स्थान निर्माण करायचे असेल तर दीर्घकालीन आणि कायमस्वरूपी नियोजन आणि कालबद्ध कृती कार्यक्रम राबविण्याची गरज आहे.
- – राष्ट्रीय दुग्धविकास मंडळ कोल्हापूरात इंडियन डेअरी फेस्टिव्हलचे आयोजन
- नव्या धवलक्रांतीसाठी डेअरी क्षेत्रातील सर्व घटक एकाच व्यासपीठावर
कोल्हापूर इंडियन डेअरी असोसिएशन आणि नॅशनल डेअरी डेव्हलपमेंट बोर्ड यांच्या सहकार्याने कोल्हापूर येथे दिनांक २० ते २२ जानेवारी २०२३ रोजी इंडियन डेअरी फेस्टिवल – २०२३ चे आयोजन केले आहे. “नांदी नव्या धवल क्रांतीची” हे घोषवाक्य घेऊन आणि सद्यस्थितीतील पशुधन आणि डेअरी क्षेत्रातील उपलब्ध पायाभूत सुविधांच्या बळावर अधिक आणि गुणवत्तापूर्ण दूध उत्पादन, संकलन आणि प्रक्रियेत आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अधिकाधिक वापर आणि यातून फायदेशीर पशुपालन आणि डेअरी उद्योग हे उद्दिष्ट डोळ्यासमोर ठेवून फेस्टिवल मध्ये महाराष्ट्र, कर्नाटक, गोवा या राज्यातील सहकारी आणि खासगी दूध संघ, देशातील डेअरी उद्योगातील सर्व सहयोगी घटक सहभागी होणार आहेत. तीन दिवस चालणाऱ्या या फेस्टिवल मध्ये विविध उपक्रमांचे आयोजन करण्यात आले आहे. कोल्हापूर विभागात प्रथमच अशा प्रकारच्या फेस्टिवल चे आयोजन करण्यात आले आहे.
देशातील दुग्ध व्यवसायासमोरील संधी, आव्हाने, दूध उत्पादनात वाढ आणि २०३० पर्यंतची ध्येयधोरणे ठरवण्यासाठी या क्षेत्रातील तज्ञ, सर्व घटक आणि शासन व्यवस्था यांना एकत्रित घेऊन हॉटेल सयाजी येथे दूध परिषदेचे आयोजन केले आहे. या सोबत दूध उत्पादक शेतकन्यापासून, दूध संस्था, दूध प्रक्रिया संघ आणि ग्राहक या सर्व घटकांना लागणारी आवश्यक माहिती, तंत्रज्ञान एकाच छताखाली मिळवून देण्यासाठी शाहूपुरी जिमखाना मैदानावर भव्य डेअरी एक्स्पो होणार आहे.
१९७० ते १९९६ पर्यंत एकूण २६ वर्षे कार्यरत असणाऱ्या ऑपरेशन फ्लडच्या माध्यमातून भारत जगातील सर्वांत मोठा दूध उत्पादक देश बनला. डेअरी हा आता फक्त कृषी पूरक उद्योग राहिला नाही. या उद्योगाचे एक स्वतंत्र स्थान निर्माण झाले आहे… जी.डी.पी. मधील त्याच्या योगदानातून या क्षेत्राने ते सिद्ध केले आहे. आज महाराष्ट्रासह देशातील अनेक राज्यातील ग्रामीण भागातील अर्थव्यवस्था दूध व्यवसायावर अवलंबून आहे. सहकाराची कास धरत महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणात जिल्हा आणि तालुका दूध संघ निर्माण झाले. अलीकडच्या काळात पशुसंवर्धन आणि दूध प्रक्रिया उद्योगात खासगी क्षेत्राने मोठ्या प्रमाणात केलेल्या भांडवली गुंतवणूक, नवे तंत्रज्ञान, आधुनिक यंत्र सामुग्री याच्या जोरावर बऱ्याच खासगी संस्थांनी बाजारपेठेतील आपला वाटा वाढवण्यास सुरवात केली. यामुळे डेअरी उद्योगाचा विस्तार झाला. या सर्व गोष्टी सकारात्मक दिसत असल्या तरी नैसर्गिक संकटे, जागतिक स्पर्धा, धोरणे, व्यावसायिक दृष्टिकोन आणि भविष्यकालीन नियोजनाविषयी अभाव, या सर्वामुळे अमर्याद संधी असणाऱ्या या व्यवसायासमोर नवनवीन आव्हाने देखील निर्माण झाली आहेत. काळानुसार बदलणारी व्यावसायिक समीकरणे जुळवण्यात त्यातील बहुतांश दूध संघाना अपयश आले.
- या उद्योगात काम करणाऱ्या आणि हा व्यवसाय करू इच्छिणाऱ्या सर्वांना पशुसंवर्धन आणि डेअरी उद्योगाची माहिती करून देणारे एक पुस्तक प्रकाशित करण्यात येणार आहे. या सर्व उपक्रमांचे एका व्यापक चळवळीत रूपांतर करण्यासाठी विविध माध्यमातून याचा प्रचार आणि प्रसार करण्याच्या दृष्टीने प्रयत्न केले जाणार आहेत. यासाठी पुढील एका वर्षातील उपक्रमांचे नियोजन करण्यात येणार आहे. नव्या पिढीचा सहभाग या क्षेत्रात वाढवण्यासाठी या उद्योगाचे अर्थकारण, तंत्र, महत्व आणि मार्गदर्शन समजून देण्यासोबत सकल राष्ट्रीय उत्पन्नामध्ये डेअरी उद्योगाचा वाटा वाढवण्याच्या दृष्टीने सुरु असलेल्या प्रयत्नांना गती देण्याच्या दृष्टीने या फेस्टिवलचे महत्व अनन्यसाधारण आहे.
सद्यस्थितीला काही अलीकडच्या काळात दूध उत्पादकांना अनेक संकटाना सामोरे जावे लागत आहे. दुष्काळ, अतिवृष्टी, वातावरणातले बदल याचा पशुपालनावर मोठा परिणाम होत आहे. आपल्याकडे पशुसंवर्धन मोठ्या प्रमाणावर होत असले तरी हा शेती पूरक व्यवसाय म्हणूनच केला जातो. १-२ जनावरांमुळे हा व्यवसाय फायद्यात येत नाही. चारा उपलब्धतेचा अभाव, पशु खाद्याचे वाढलेले दर, दुधाला मिळणारा भाव, उत्पादनातील चान्यावर खर्च होणारी ७०% रक्कम, देखभाल आणि उत्पादन खर्चात होत असलेली मोठी वाढ यामुळे छोटचा दूध उत्पादकांना हा व्यवसाय करणे जिकीरीचे बनले आहे. या व्यवसायाला अनेक पैलू असल्याने दरासाठी विशिष्ट निकष कायम करता येत नाहीत त्यामुळे दुधाला सरसकट हमीभाव देणे इतके सोपे नाही.
शेतकरी कुटुंबातीलनवी पिढी हा पारंपारिक शेती पूरक व्यवसाय करण्यात नाखूष आहे. राज्यातील अनेक दुधाळ जनावरे कुपोषित आहेत त्याचे निराकरण केल्याशिवाय कमी खर्चात दुधाचे अधिक उत्पादन घेता येणार नाही. व्यावसायिक पातळीवर देखील नवनवीन आव्हानांना तोंड द्यावे लागत आहे. गुणवत्तापूर्ण दूध संकलनाचा अभाव, दूध दरातील फरकामुळे उत्पादकांकडून म्हैशीच्या दूधात गायीच्या दुधाची होणारी भेसळ, फेंट आणि एस.एन.एफ. वाढीसाठी साखर युरिया यासारखी भेसळ, काही व्यापान्यांकडून होणारी रासायनिक पदार्थांची भेसळ आणि कृत्रिम दुधाची निर्मिती, यामुळे जागतिक स्पर्धेला तोंड देण्यासाठी आवश्यक गुणवत्ता राखण्यात अपयश येत आहे. यामुळे या व्यवसायातील अडचणीत वाढ झाली आहे.
शासन व्यवस्था, दूध संस्था, दूध उत्पादक यांच्यासह या व्यवसायाशी निगडीत सर्व घटकांनी एकत्रितपणे लोकचळवळ उभी करावी लागेल आणि उद्दिष्ट साध्य होईपर्यंत त्याचा पाठपुरावा करण्यासाठी यामध्ये सातत्य राखण्याची जबाबदारी घ्यावी लागेल. यासाठीच हा उपक्रम हाती घेण्यात आला आहे. दूध उत्पादक, सर्व दूध संस्था आणि डेअरी उद्योगातील सर्व घटकांच्या दृष्टीने या फेस्टिवलचे आयोजन हा अतिशय महत्वाचा भाग मानला जातो.